IN L. CATILINAM ORATIO III. REMPUBLICAM, Quirites, vitámque om nium veftrum, bona, fortunas, conjuges, liberofque veftros, atque hoc domicilium clariffimi imperii, fortunatiffimam pulcherrimamque urbem, hodierno die, deorum immortalium fummo erga vos amore, laboribus, consiliis, periculifque meis, ex flamma atque ferro, ac penè ex faucibus fati ereptam, & vobis confervatam ac reftitutam videtis. Et, si non minùs nobis jucundi atque illuftres funt ii dies, quibus confervamur, quàm illi, qui- 266 bus nafcimur: quòd falutis certa lætitia eft, nascendi incerta conditio : & quòd sine sensu nascimur, cum voluptate confervamur : profe&ò, quoniam illum, qui hanc urbem condidit, Romulum, ad deos immortales benevolentià, famaque fuftulimus effe apud vos pofterófque veftros in honore debebit is, qui eamdem hanc urbem conditam amplificatámque fervavit. Nam totius urbis templis, delubris, tectis, ac moenibus fubjectos propè jam ignes, circumdatósque restinximus : iidemque gladios in rempublicam destrictos retudimus, mucronefque eorum à jugulis veftris rejecimus. Quæ quoniam in fenatu illuftrata, patefacta, compertáque funt per me, vobis jam exponam breviter, Quirites: ut & 267 quanta, & quàm manifesta, & quâ ratione investigata, & comprehenfa sint, vos, qui & ignoratis, & exfpectatis, fcire poffitis. Principio, ut Catilina paucis antè diebus erupit ex urbe, cùm fceleris fui focios, hujufce nefarii belli acerrimos duces, Romæ re-. liquiffet femper vigilavi, & providi, Quirites, quemadmodum in tantis, & tam abfconditis insidiis falvi effe poffemus. II. Nam tum, cùm ex urbe Catilinam ejiciebam (non enim jam vereor hujus verbi invidiam, cùm illa magis sit timenda, quòd vivus exierit) fed tum, cùm illum extermi nari volebam; aut reliquam conjuratorum manum simul exituram ? aut eos, qui reftitiffent, infirmos sine illo ac debiles fore putabam. Atque ego, ut vidi, quos maximo furore & fcelere effe inflammatos fciebam, eos. nobifcum effe, & Romæ remansiffe: in eo omnes dies no&tefque confumpsi, ut quid agerent, quid molirentur, fentirem ac viderem ut, quoniam auribus veftris, propter incredibilem magnitudinem fceleris, minorem fidem faceret oratio mea, rem ita comprehenderem, ut tum demum animis faluti veftræ provideretis, cùm oculis maleficium ipfum videretis. Itaque ut comperi, legatos Al268 lobrogum, belli Tranfalpini, & tumultûs Gal lici incitandi causâ, à P. Lentulo effe follicitatos, eofque in Galliam ad fuos cives eodem itinere, cum literis mandatisque, ad Catilinam effe miffos, comitemque iis adjunctum Vulturcium , atque huic datas effe ad Catilinam literas: facultatem mihi oblatam putavi, ut, quod erat difficillimum, quodque ego femper optabam à diis immortalibus, tota res non folùm à me, fed etiam à fena tu, & à vobis manifeftò deprehenderetur. Itaque hefterno die L. Flaccum, & C. Pontinum prætores fortiffimos, atque amantiffimos reipublicæ viros, ad me vocavi; rem omnem expofui; quid fieri placeret, oftendi. Illi autem, qui omnia de republica præclara atque egregia fentirent, sine recufatione, ас sine ulla mora negotium fufceperunt, & cùm advefperafceret, occultè ad pontem Milvium pervenerunt : atque ibi in proximis vil-269 lis ita bipartiti fuerunt, ut Tiberis inter eos & pons intereffet. Eodem autem & ipsi sine cujufquam fufpicione, mpltos fortes viros eduxerunt, & ego ex præfectura Reatina.complures delectos adolefcentes, quorum operâ utor affiduè in reipublicæ præsidio, cum gladiis miferam. Interim tertiâ ferè vigiliâ exactâ, cùm jam pontem Milvium magno comi tatu legati Allobrogum ingredi inciperent, unáque Vulturcius, fit in eos impetus : educuntur & ab illis gladii, & à noftris. Res erat prætoribus nota folis ignorabatur à cœteris. III. Tum interventu Pontini atque Flacci; pugna, quæ erat commiffa, fedatur. Literæ, quæcumque erant in eo comitatu, integris signis, prætoribus traduntur: ipsi comprehensi, ad me, cùm jam dilucefceret, deducuntur. Atque horum omnium fcelerum improbissimum machinatorem Cimbrum Gabinium, statim ad me nihildum fufpicantem, vocavi. Deinde item arcessitur L. Statilius, & poft 270 eum Cethegus. Tardissimè autem Lentulus venit, credo quòd litteris dandis, præter confuetudinem, proximâ nocte vigilarat. Cùm verò fummis ac clarissimis hujus civitatis viris, qui, auditâ re, frequentes ad me manè convenerant, litteras à me priùs aperiri, quàm ad fenatum referrem, placeret ; ne, si nihil effet inventum, temerè à me tantus tumultus injectus civitati videretur; negavi me esse facturum, ut de periculo publico, non ad consilium publicum rem integram deferrem. Etenim, Quirites, si ea, quæ erant ad me delata, reperta non effent: tamen ego non arbitrabar in tantis reipublicæ periculis mihi effe nimiam diligentiam pertimefcendam. Senatum frequentem celeriter, ut vidiftis, coëgi. Atque interea ftatim, admonitu Allobrogum, C. Sulpicium prætorem, fortem virum, misi, qui ex ædibus Cethegi, si quid telorum effet, efferret. Ex quibus ille maximum sicarum numerum, & gladiorum extulit. IV. Introduxi Vulturcium sine Gallis: fi271 dem ei publicam, juffu fenatûs, dedi: hortatus fum, ut ea, quæ fciret, sine timore indicaret. Tum ille, cùm vix fe ex magno timore recepiffet, dixit : à P. Lentulo fe habere ad Catilinam mandata & literas, ut fervorum præsidio uteretur, & ad urbem quàm primùm cum exercitu accederet : id autem eo consilio, ut, cùm urbem omnibus ex partibus, quemadmodum defcriptum diftributúmque erat, incendiffent, cædémque infinitam civium feciffent, præftò effet ille, qui & fugientes exciperet, & fe cum urbanis ducibus conjungeret. Introducti autem Galli, jusjurandum sibi, & literas à P. Lentulo, Cethego, Statilio ad atque fuam gentem datas effe dixerunt: ita sibi ab his, & à L. Cassio effe præfcriptum, ut equitatum in Italiam quàm primùm mitterent pedeftres sibi copias non defuturas : 272 Lentulum autem sibi confirmaffe ex fatis Sibyllinis arufpicámque refponsis, fe effe tertium illum Cornelium, ad quem regnum hujus urbis, atque imperium pervenire effet neceffe Cinnam ante fe, & Syllam fuiffe: eumdemque dixiffe, fatalem hunc effe annum ad interitum hujus urbis atque imperii, qui effet decimus annus poft virginum abfolutionem, poft Capitolii autem incensionem, vicesimus. Hanc autem Cethego cum cæteris controversiam fuiffe dixerunt, quòd Lentulo & aliis, Saturnalibus cædem fieri, atque urbem incendi placeret ; Cethego nimiùm id longum videri. V. Ac, ne longum sit, Quirites, tabellas proferri jussimus, quæ à quoque dicebantur datæ. Primùm oftendimus Cethego signum cognovit. Nos linum incidimus: le-27% gimus. Erat fcriptum ipsius manu; Allobrogum fenatui, & populo fefe, quæ eorum legatis confirmaffet, effe facturum : orare, ut item illi facerent, quæ sibi legati eorum re cepiffent. Tum Cethegus, qui paulò antè aliquid de gladiis, ac sicis, quæ apud ipfum erant deprehenfæ, refpondiffet, dixiffetque, fe femper bonorum ferramentorum ftudiosum fuiffe: recitatis literis debilitatus atque abjectus, confcientiâ convictus, repentè conticuit. Introdu&tus Statilius, cognovit manum, & signum fuum. Recitatæ funt tabellæ in eamdem ferè fententiam; confeffus eft. Tum oftendi tabellas |